“İnsanları belirli davranışlara hazırlama yönünde yapılan bir araştırmada, ‘artık yaşlandıkları’ söylenenlerin daha yavaş yürümeye başladıkları görülmüştür. Kısacası kararlarımızın dış koşullar tarafından çok güçlü bir şekilde etkilendiği bugün yadsınması zor bir gerçek olarak karşımızdadır.”
***
Kararlarımızın inandığımız gibi özgür irademizin sonucu olarak değil, büyük çoğunlukla farkında olmadığımız dış koşullar tarafından biçimlendirildiğini öğrenmek, insanlarda farklı duygular yaratır. Çünkü insanlar kararlarının büyük ölçüde otomatik olarak hisseden beyin tarafından verildiğini kabul etmek istemezler. Algıda hazırlık konusunda verilen örneklerin ortaya çıkarttığı duygular kişiden kişiye değişir ve çok kere hayret, karşı çıkma, toptan ret etme ve kızgınlık olabilir. Sözünü ettiğimiz dış koşullar bilinçli olarak hazırlanmış olabileceği gibi, rastlantısal da olabilir. Örneğin insanlar seçimlerde kullandıkları oyların, inançlarından, değerlerinden ve değerlendirmelerinden kaynaklanan ve mutlak olarak kendi iradelerini temsil eden bir eylem olduğunu düşünürler. 2000 yılında Arizona’da yapılan bir seçimde, okul sistemine daha çok bütçe ayırmak yönündeki oyların okul binası içinde yer alan oy kullanım merkezlerinde, dışında olanlara kıyasla daha yüksek olduğu görülmüştür. Bir başka araştırmada oy kullanma merkezinde sınıf ve öğrenci dolapları resimleri koymanın oy kullanma tercihini, eğitim bütçesini yükseltmek yönünde değiştirdiği bulunmuştur.
Algıda hazırlık
İnsanları belirli davranışlara hazırlama yönünde yapılan bir araştırmada, “artık yaşlandıkları” söylenenlerin daha yavaş yürümeye başladıkları görülmüştür. Kısacası kararlarımızın dış koşullar tarafından çok güçlü bir şekilde etkilendiği bugün yadsınması zor bir gerçek olarak karşımızdadır.
İnsanlara parayla ilgili hatırlatma yapmak, son derece öğretici sonuçlar doğurmaktadır. Kathleen Vohs, bir gruba içinde parayı çağrıştıran, diğer gruba parayla ilgili çağrışımın daha örtük olarak sunulduğu, anlamsız kelimelerden anlamlı bir cümle kurmak konusunda bir dizi araştırma yapmıştır: Bu araştırmalarda parayla ilgili uyaranla karşılaşanların daha bağımsız hareket ettiği, çok zor bir problemi çözmek için iki katı uzun çalıştıkları, kendilerine güven konusunda çok açık işaretler sergiledikleri görülmüştür. Bu kişilerin aynı zamanda daha bencil oldukları, başka kişilere zaman ayırmak konusunda daha isteksiz oldukları, araştırma asistanının koridorda yere düşürdüğü dosyaları toplamaya yardım etmekten kaçındıkları gözlenmiştir. Aynı araştırmanın uzantısı olarak sürdürülen çalışmalarda, katılımcılara biraz sonra odaya gelecek bir kişiyle tanışacakları ve bir sohbet yapacakları ve odada bulunan iki sandalyeyi diledikleri gibi yerleştirmeleri söylenmiştir. Parayı çağrıştıran kelimelerle çalışan grup sandalyeleri ortalama 118 cm uzaklığa koyarken, diğer grupta bu mesafe ortalama 80 cm olmuştur. Bu bulguların ortak noktası insanları para konusunda düşündürmenin bireyselliği artırdığı, başkalarıyla yakınlaşma ve onlara bağlı olma isteğini azalttığı, yardım istemekten kaçınmasına yol açtığıdır.
Yaşadığımız çevre
Maddi değerler toplumun her kesim ve katmanında davranış ve kararları etkilemektedir. Buna karşılık farklı kültürler farklı kavramları öne çıkartan vurgular yapmaktadır. Bazı insanlar mutlak olarak Allah inancına (şeriatla yönetilen İran ve Suudi Arabistan, İsrail’de sadece Tevrat okuyanlar, ABD’de Mormonlar); bazıları saygıya (Japonya); bazıları itaate (Budist inanışın egemen olduğu Hindistan), bazıları da büyük liderlerinin otoritesine ve yoluna (Kuzey Kore) vurgu yapılan ortamlarda yaşamaktadır. Bu ortamlar kararlarını özgür iradeleriyle verdiklerine inansalar da kaçınılmaz olarak içinde yaşadıkları iklimden etkilenirler.
Türkiye giderek daha çok Anglo-Sakson kültürünün etkisi altında kalmaktadır. Bunun sonucunda birçok patronun, çalışma koşullarının geliştirilmesi yönünde çalışanlardan gelen talepleri, “işine gelmeyen gider”, “memnun olmayan daha iyisini bulur”, “işinizin kıymetini bilin, bu kadar para alıyorsunuz” şeklinde karşılamaları, çalışanların zihninde “para ve çıkar” sayfasını açar. Benzer şekilde ekibinin performansını yükseltmeye çalışan bir yöneticinin, üst yönetimden veya patronundan atılması beklenen her adım için “prim” talep etmesi ve bunu bir havuç olarak ekibinin önüne getirmesi yetersizliği defalarca görülmüş olan “akılcı yönetim modelinin” bir örneğidir. Çünkü insanların zihninde “para” sayfasını açınca, her insan verdiğini fazla, aldığını da az bulur. Bunun yerine yapılan işin anlamı ve başarı duygusunun paylaşımı, bu zihniyetteki insanlara anlamsız ve zor gelir.
Algıda hazırlık konusunda yapılan araştırmalar, insanlara ölümlü olduklarını hatırlatmanın, terör ve buna bağlı olarak ölüm çağırışımı yaptırdığı için, toplumda otoriter eğilimleri güçlendirdiği görülmüştür. Bu bağlamda Freud’un bilinç altı kuramını doğrulayan bulgular vardır. Yapılan bir araştırmada deneklerden hayali bir kişiye telefonda ve mail ortamında “yalan” söylemeleri istenmiştir. Daha sonra farklı ürünlerin gösterildiği bir listede telefonda yalan söyleyenlerin “ağız temizlik suyu”; mail ortamında yalan söyleyenlerin ise “sabun” seçtikleri görülmüştür. Bu bulgular bir taraftan Freud’un bilinç altı kavramını doğrularken diğer taraftan da Shekespeare’in Lady Macbeth karakterindeki dehasını ortaya koymaktadır.
Aşağıda özetleyeceğimiz araştırma hisseden beynin gücü konusundaki şüpheleri ortadan kaldırmaya yetecek niteliktedir.
Bu araştırma İngiltere’deki bir üniversitesinde ofis çalışanlarının yararlandığı küçük mutfakta yapılmıştır. Ofiste çalışanlar uzun yıllardır self servis olarak yararlandıkları bu mutfakta içtikleri çay, kahve ve sütün parasını, fiyat listesinde belirtilen şekilde orada bulunan bir kutuya atmaktadır. Araştırma başladığında mutfağın dekorunda küçük değişiklikler yapılmış ve fiyat listesinin bulunduğu listenin üzerine renkli posterler asılmaya başlanmıştır. On hafta süreyle, her hafta değiştirilen posterlerden sonra araştırma başlamış ve dönüşümlü olarak bir hafta çiçek, bir hafta da bir çift göz posteri konmuştur. On haftalık değerlendirmenin sonucunda, bir gözün bulunduğu posterin asıldığı haftalarda yapılan ödemelerin anlamlı olarak arttığı görülmüştür. Yazıya eşlik eden şekilde görüldüğü gibi, iki gözün kahve ve çay içenleri gözlediği haftalarda her litre süt için ortalama 70 pens ödenirken, çiçek posterinin asıldığı haftalarda bu ortalama 15 pense düşmektedir. Bir çift göz tarafından gözlendiğini bilmek, bu gözler hayali bile olsa, hisseden beyin devreye girmekte ve insanların davranışını değiştirmektedir.
Sonuç
Bu bulgular bütün kararlarımızın “dış güçler” tarafından belirlendiği anlamına gelmez. Örneğin başlangıçta verdiğimiz, eğitim bütçesinin artırılması yönündeki oylardaki kaymanın daha çok kararsız olan seçmenleri etkilediği bulunmuştur. Bu nedenle seçim dönemlerinde anketler çarpıtılarak kararsızlar etkilenmeye çalışılır. Algıda hazırlığın etkisi mutlak değildir ancak çok güçlüdür. Ne kadar bağımsız bir düşünce yapısına sahip olduğunuza inansanız ve “bu tür” şeylerden etkilenmeyeceğinizi düşünseniz de bu durum kendinizi aldatmaktan başka bir anlam taşımaz. Çünkü bu düşünceleriniz “düşünen beynin” (Sistem 2) sonucudur. Algıda hazırlık ise bütünüyle “hisseden beyinde” (Sistem 1) meydana gelir. İnsan beyninin bu zaafını en çok istismar edenler reklam şirketleri, politikacılar ve finans kuruluşları ve tıp endüstrisidir. Bu nedenle özellikle bu kanallardan gelen açık ve örtük mesajlarla karşılaştığımızı fark ettiğimizde ölçüsüzce ve ısrarlı bir şekilde sorgulayıcı olmakta yarar vardır.
Kaynaklar:
Berger,J. Ve ark.: Contextual Priming. Where People Vote Affects How They Vote. PNAS, 105, 2008
Vohs,K.D.:The Psyhological Consequences of Money. Science, 314, 2006
Greenberg,J. Ve ark.: Evidence fot Terror Management Theory II.J of Personality and Social Psychology, 58, 1990.
Lee,S., Schwarz,N.:Dirty Hands and Dirty Mouths. Psychological Science, 21, 2010.
Bateson,M. Ve ark.: Cuesof Beeing Watched Enhance Cooperation in a Real World Setting. Biology Letters,2, 2006.
Kahneman,D.: Thinking Fast and Slow. Penguin Books, 2011
