“Eğer birisi size üzerinde beyin olan bir şey satmak isterse sözlerine kanmayın. Onlardan kanıt isteyin. Zor sorular sorun. Cevaplar basit ve tek yönlü olmamalı. Çünkü beyin basit değildir”.
…………….
Prof. Dr. Acar Baltaş’ın Sigorta Dünyası Dergisi’nin Şubat ayı sayısında ilk bölümüne yer verdiğimiz “Nöro-saçmalama” başlıklı makalesinin ikinci ve final bölümünü yayımlıyoruz. Prof. Baltaş, sayfa sınırı nedeniyle iki bölüm halinde vermek zorunda kaldığımız makalenin ilk bölümünde, “En tehlikeli yalan içine doğru karışmış olandır” diyerek “kişisel gelişim” ve” nöro-pazarlama” alanlarında kullanılan gerçek dışı/aldatıcı vaatlere değinerek bilimin istismar edilmesine değiniyordu.
………
Buna benzeyen bir başka durum oksitosinle ilgilidir. Paul Zak adlı bir araştırmacı, insanların oksitosin düzeyinin artmasının güven, empati ve yardımlaşmayı artırdığını ileri sürmekte ve oksitosin’e “ahlak molekülü” adını vermektedir. Gerçekte bu sonuçlar araştırmalarla tekrarlanmış ve bilimsel açıdan geçerlilik taşımaktadır. Ancak araştırmalar aynı zamanda oksitosin’in kıskançlığı, kötü niyeti ve kayırmacılığı da etkilediğini, hatta bazı durumlarda yardımlaşmayı düşürdüğünü ortaya koymuştur. Bu açıdan bakınca oksitosin için “ahlaksızlık molekülü” de diyebiliriz. Görüldüğü gibi, gerçek anlamda bilimsel çalışmalarda elde edilen bulgular, marketlerde yaptığımız gibi, istediğinizi seçip istemediğinizi dışarda bırakacağınız bir nitelik taşımaz.
Benim bu yazıyı yazmaya karar vermemin nedeni, Türkiye’de bir şirketin kendisine staj için başvuran gençlere bazı filmler izletmesi ve bu sırada beyin EEG’lerini çekerek adaylarla ilgili karar vermesi oldu. EEG traselerinden üretilmiş algı fonksiyon grafiklerinin hayretle izlendiği ve seçilenlerin neden seçildiklerini, seçilmeyenlerin ise neden dışlandıklarını bilmedikleri bu durum bence “nöro-saçmalama”nın zirvesini oluşturuyor. Çünkü daha önce sıraladığım iddialara neden olan araştırmalar CT, MRI, fMRI gibi ileri görüntüleme teknikleriyle veya ileri kan tahlilleriyle yapılmıştı. Son örnek ise, verdiği bilginin aşırı genel ve bu nedenle yanıltıcı olması nedeniyle, tıp dünyasında kullanımı son derece sınırlı olan beyin bio-elektrik aktivitesini ölçen EEG ile yapılmıştır. Benzer şekilde EEG kullanılarak “çalışan memnuniyeti”ni “geleneksel yöntemlerden daha doğru saptadıklarını” ileri süren kuruluşlar olduğunu da biliyorum.
Sonuç
Günün birinde peynirin daha iyi karar vermemize yardımcı olacağı, kuşkonmazın orgazmı kolaylaştırdığı söylenebilirse; belirli bir molekülün özgül etkisi tam anlamıyla açıklanırsa; duygu ve düşüncelerin beyindeki görüntüsü spesifik olarak tanımlanırsa, bunlar hayatımızı kolaylaştıran çok büyük adımlar olacaktır. Ancak bugün hala insanların beyin taramalarına bakarak ne yalan söylediklerini ne de âşık olduklarını anlayabiliyoruz. Bu konuda elde edilen bilgiler çok genel ve kabadır. Bunlara bakılarak bilimsel doğrulara henüz varılamaz. Beyinde “satın al” düğmesi henüz bulunmuş değildir. Bütün bunların ötesinde EEG görüntülerinden yola çıkarak insanlarla ilgili kararlar vermek “ahlaki” değildir. Bu bilimin açıkça ve pervasızca istismar edilmesidir.
Yazıyı bu konularda farkındalık oluşturmak için gayret eden sinirbilimci Molly Crockett’in bir sözü ile bitirmek istiyorum: “Eğer birisi size üzerinde beyin olan bir şey satmak isterse sözlerine kanmayın. Onlardan kanıt isteyin. Zor sorular sorun. Cevaplar basit ve tek yönlü olmamalı. Çünkü beyin basit değildir”.
…..
Editörün notu: Acar Baltaş, 1981 yılında “Tıp Bilimleri Doktor”u olmuştur. Türkiye’de bir psikolog tarafından alınmış “klinik nörofizyoloji” doktorasının sahibi ve ilk nöropsikologlardan biridir.
Kaynaklar:
Crockett, M.J. (2013). Moral bioenhancement: A neuroscientific perspective. J Med Ethics 10.1136/medethics-2012-101096.
Crockett, M. J., Apergis-Schoute, A., Herrmann, B., Lieberman, M. D., Müller, U., Robbins, T. W., & Clark, L. (2013). Serotonin modulates striatal responses to fairness and retaliation in humans. The Journal of Neuroscience, 33(8), 3505-3513.
Crockett, M.J.: Beware Neuro-Bunk. Ted Talks, Nov. 2012
Zak, P. J. (2008). The neurobiology of trust. Scientific American, 298(6), 88-95.
